Kroatië: Split

Dalmatië kreeg het tijdens de recente burgeroorlog zwaar te verduren. De streek likte gelukkig haar wonden en is nu klaar om de toeristen te ontvangen in de kunststeden en andere charmante oorden die zich tussen Split en Dubrovnik bevinden. Romeinse ruïnes, een Venetiaans erfgoed en een prachtige natuur zijn de troeven die van de Dalmatische kust een van de aantrekkelijkste bestemmingen van Europa maken. Het succes van dit hernieuwde toerisme is bovendien meer dan welkom om de plaatselijke economie een nieuw leven in te blazen na een lange crisis…

De oude stad van Split nestelt zich bijna volledig in het paleis dat in de 3de eeuw door de Romeinse keizer Diocletianus werd gebouwd. Deze heerser deed troonsafstand (hetgeen eerder uitzonderlijk was), werd in het vlakbij gelegen Salona geboren en besloot op 62-jarige leeftijd om er zijn laatste levensjaren te slijten. Het paleis is 215 m lang en 180 m breed en prijkt op de lijst van het werelderfgoed van de Unesco. Het is ook een van de mooiste voorbeelden van de bouwkunst van de late Oudheid. Het geheel is de belangrijkste bezienswaardigheid van deze stad die zich nu buiten de omwalling uitstrekt en qua bevolking en economische activiteit de tweede belangrijkste stad van Kroatië is. Deze stad oogt ietwat vreemd: het gaat om een geheel van godsdienstige en burgerlijke gebouwen die elke beschikbare vierkante meter van het oorspronkelijke paleis in beslag nemen. Van de torens die over de toegangspoorten waakten, staat er nog een overeind. Langs de zuidelijke poort die destijds aan de zee stond, loopt nu de “Riva”, de zeeboulevard met terrassen van cafés rechtover de haven. Het vergt in deze omstandigheden dan ook heel wat verbeelding om je voor te stellen dat de huidige hoofdstraat, de “Decumanus”, de grens was tussen de twee delen van het paleis: de vertrekken van Diocletianus in het zuidelijke deel en de minder prestigieuze versterkte wijk in het noorden. Tijdens een heerlijke wandeling in de steegjes zie je hoe architecturale elementen uit de Romeinse Oudheid een geheel vormen met latere constructies: de ene gevel vertoont nog steeds de Romeinse zuilen, het fronton van een tempel dringt binnen in de kamer van een naburig huis dat tegen het religieuze gebouw werd opgetrokken. Diocletianus liet het enorme architecturale ensemble bouwen op een onbewoonde plek.

De aanwezigheid van het paleis stimuleerde de ontwikkeling van verschillende nijverheden. Naast de omliggende steden werden nieuwe nederzettingen en een haven gebouwd. Na de dood van Diocletianus en de val van het Romeinse Rijk zaaiden de invallen van de barbaren paniek in de streek. De Kroaten verlieten hun dorpen en zochten bescherming binnen de muren van het paleis. Deze “vluchtelingen” namen niet alleen hun intrek in de vertrekken van het gebouw: ze bouwden er hun woningen. De nieuwe bewoners transformeerden het mausoleum opgetrokken als laatste keizerlijke rustplaats in een kathedraal (ze sloopten de sarcofaag van Diocletianus) en maakten van de Romeinse tempel een doopkapel. De stad breidt ten tijde van de Venetianen noodgedwongen verder uit buiten de paleismuren, en het uitzicht van Split veranderde nog meer. Zo werd de klokkentoren naast de kathedraal gebouwd. Enige overblijfselen uit de Romeinse Oudheid zijn de kelderzalen onder het gewezen paleis die in 1950 werden “herontdekt” tijdens graafwerken onder wat waarschijnlijk ooit de vertrekken van Diocletianus waren. Deze enorme vertrekken werden gered door het puin dat ze doorheen de eeuwen bedekte. Toen de Kroaten hun huizen bouwden, gooiden ze de overtollige grond en stenen in een gat dat ze groeven. Het puin kwam in de befaamde kelders terecht die naar verloop van tijd helemaal gedempt werden. Tijdens het opruimen van de kelders vond men enerzijds de funderingen en de ondergrondse verdiepingen van het paleis en anderzijds tal van voorwerpen. Deze objecten waren destijds waardeloos, maar zijn nu kostbare archeologische vondsten. Dit is trouwens een probleem voor de inwoners van de binnenstad van Split die hun woning willen transformeren en hiervoor in hun kelders moeten graven: ze krijgen steevast het bezoek van een vertegenwoordiger van het ministerie van cultuur. Deze inspecteur controleert of ze bijvoorbeeld geen overblijfselen van Romeinse baden zullen vernielen. Als dit risico bestaat, organiseert men opgravingen en is de kans op een bouwvergunning bijzonder klein… Het bezoek aan het paleis begint meestal aan de zuidelijke toegangs-poort die uitkijkt op de Adriatische Zee.

De gevels van de huizen aan de boulevard langs de zee vertonen de zuilenrij van het gewezen huis van Diocletianus tussen dewelke men vanaf de 7de eeuw andere woningen optrekt. Binnen geeft een deur aan je linkerkant toegang tot de ondergrondse zalen. Als je rechtdoor door de overdekte doorgang met vele souvenirwinkeltjes wandelt, bereik je trappen die naar het peristyle leiden. Dit was destijds de ingang van de vertrekken van de Diocletianus en is nu het belangrijkste plein van de stad binnen de stadsmuren. Rond het plein staan kleine paleizen en gebouwen. Deze panden werden in verschillende periodes opgetrokken tussen mooie arcades die steunen op Corinthische zuilen. Het belangrijkste en oudste gebouw is de achthoekige kathedraal met Venetiaanse klokkentoren, ingericht in het gewezen mausoleum van Diocletianus waarover nog steeds twee sfinxen waken uit het destijds Romeinse Egypte. De kathedraal is opgedragen aan sv. Duja, de patroonheilige van Split, en is de oudste kathedraal ter wereld. Let op de prachtige koepel (3de eeuw) met een fries die o.a. de jacht, een lievelingshobby van Diocletianus, voor-stelt. De sarcofaag met het stoffelijk overschot van de keizer verdween in de 7de eeuw. Het gebouw werd in de loop van de daaropvolgende eeuwen verfraaid met schitterende poorten met houtsnijwerk, een indrukwekkende romaanse preekstoel en rijkelijk versierde altaren van verschillende periodes. Ander kunstwerk is het graf van Duja, een christelijke martelaar die werd onthoofd omdat hij weigerde keizer Diocletianus te verafgoden. In het 17de-eeuwse koor vervaardigden plaatselijke kunstenaars mooie koorstoelen waarboven grote schilde-rijen en een kruis dat als een levensboom oogt, hangen.

Aan je rechterkant merk je de liturgische voorwerpen die de “schat van de kathedraal” zijn en die deels worden omringd door een externe galerij met de sarcofagen van verschillende bisschoppen. Naast de kathedraal staat de kleine kapel in renaissancestijl (1516) waar nu het toerismebureau is gehuisvest. Het gebouw werd neergepoot te midden van de Decumanus, de oost-westverbinding tussen de poort in het oosten (die je aan de zijkant van de kathedraal met een stuk omwalling ziet) en de westelijke ingang van de binnenstad. Let op, de kasseien van de Decamanus zijn sinds de 3de eeuw bijzonder glad! In de winkels merk je dezelfde tegels en zuilen als buiten: het zoveelste bewijs dat deze latere constructies zich in het paleis nestelden. Op het plein zie je trappen die naar de vroegere ingang van het paleis klimmen: de “vestibule” met bakstenen koepel die in het midden een opening heeft (zoals de atriums van de Romeinse villa's). In deze iets hoger gelegen zone bevonden zich de keizerlijke vertrekken die later werden ingenomen door huizen die in een zeer slechte staat verkeren. Dit deel van het paleis heeft nood aan doortastende restauratiewerkzaamheden. Aan de bovenkant van de trappen, bij de vestibule stond de troon waar keizer Diocletianus elke morgen plaatsnam om zich door zijn onderdanen te laten aanbidden. Nu worden hier, en op het plein, concerten, theatervoorstellingen en opera's opgevoerd in het kader van het Festival van Split. Van het peristilium leidt een steegje naar de Jupitertempel die dateert van het einde van de 3de eeuw. Een toegangskaartje kost 10 kuna en in deze prijs is het bezoek aan de kathedraal inbegrepen (let er op de vakzoldering van uitgehouwen stenen dat wellicht een van de best bewaarde ter wereld is). Deze ruimte is sinds de 7de eeuw een doopkapel met doopvonten uit dezelfde periode en een mooi standbeeld van Johannes de Doper uit 1954 van de hand van Mestrovic (zie verderop).

Aan de linkerkant van dit gebouw ligt de smalste straat van Split. Omdat het onmogelijk is om er met twee personen naast elkaar te lopen, kreeg het steegje in de volksmond de bijnaam: “laat me door!”. Het straatje leidt naar een piepklein plein waar het fronton van de achtergevel van de tempel in een van de vertrekken van het naburige huis binnendringt. Als je terugkeert naar de keien van het peristyle kan je naar het de noordelijke poort wandelen. In een van de steegjes die op deze weg uitmonden (rechts) is het museum van Split gehuisvest in een van de mooie gotische paleizen die eraan herinneren dat de stad lang door de Venetianen werd bezet. Een ander steegje leidt naar een charmant tuin-tje waar het hoofd van een sfinx de muur van een huis siert. De noordelijke poort (Gouden Poort) is naar het binnenland gericht en was destijds de hoofdingang met een van de twee laatste torens in de gevelmuur met een lengte van 180 m. In tegenstelling tot de zuidelijke poort staat deze constructie niet in de schaduw van andere gebouwen. Aan de overkant van deze poort staat een 11de-eeuws kerkje en een enorm bronzen standbeeld van bisschop Gregorius van de hand van Mestrovic. Let op de teen die fonkelt in het zonlicht: dit is een geluksbrenger waarover de voorbijgangers wrijven. Waarom ze dit doen is niet bekend, maar dit volksgeloof leidt duidelijk een eigen leven… In de 15de eeuw werd deze museumstad uitgebreid. Split werd sinds de 7de eeuw onafgebroken bewoond en nu leven er ongeveer 3000 mensen (en veel Dalmatiërs, de beroemde witte honden met zwarte vlekjes). Belangrijkste plein van deze oude uitbreiding van de stad is de langwerpige Piazza Narodni met de westelijke poort van het paleis. Let er op de toren met horloge (15de eeuw) die geen twaalf, maar vierentwintig uur luidt…

Op de hoek met deze ingang staat het Cipriano-paleis dat in de 16de eeuw werd gebouwd. Op de “piazza” is het etnografisch museum gehuisvest in het gewezen stadhuis dat verhuisde naar een Venetiaans paleisje. Achteraan het plein staan panden in secessiestijl die dateren uit de recentere “Oostenrijkse periode” (begin 19de eeuw). Meer zuidwaarts grenst een mooi pleintje in renaissancestijl aan de Venetiaanse vestingmuur die verhinderde dat Split in Turkse handen viel. Hier staat het standbeeld (een ander werk van Mestrovic) van een Kroatische dichter voor het Milesipaleis (17de eeuw) aan de toegangs-poort bij de Riva. Aan de rechterkant zie je de Marjanheuvel met een bosrijk park en een residentiële wijk. De eigenaars van sommige villa's (zoals het domein van Tito) zijn geluksvogels, want ze genieten er van een uitzonderlijke ligging met zicht op zee, de eilandjes, de haven en het historische stadscentrum. De omliggende “moderne” stad is heel wat minder charmant met grauwe flatgebouwen en grote lanen die naar de baai leiden. In de enorme haven stelt de scheepswerf meer dan 6000 mensen tewerk en is daarmee de belangrijkste motor van de plaatselijke economie. Verder zijn respectievelijk de fabrieken waar men kunst-stoffen produceert en de voedingsmiddelenindustrie de plaatselijke economische sterkhouders. Omdat de toeristische sector aan een stevige opmars bezig is, restaureerde men het paleis en de oude stad. Gevolg van deze trend zijn de stijgende prijzen van de woningen in de binnen-stad, panden die ooit bijna onbewoonbaar waren…