ROME: Van heuvel naar heuvel

Rome bezoeken is een aangename bezigheid die je kunt blijven herhalen. De stad werd gebouwd op zeven heuvels, waarrond wijken groeiden die elk een heel eigen karakter hebben. Indrukwekkende pleinen en middeleeuwse steegjes, intieme hoekjes en grootse fonteinen volgen elkaar op tijdens om het even welke wandeling. Je ontsnapt er aan het drukke verkeer en kunt je tocht beëindigen op een heuveltop, waar je tussen de bomen op adem komt en geniet van een verbluffend panorama. De Romeinen zijn dol op deze groenzones en komen er even uitblazen aan het einde van de middag. Ook verliefde stelletjes spreken af op deze romantische plekjes, die lang geleden reeds de dichters Keats en Shelley wisten te bekoren. We stellen je enkele tochten voor tussen de heuvels van Rome, waar historische perioden en stijlen op geraffineerde wijze met elkaar worden gecombineerd. Die eindeloze rijkdom maakt precies de charme uit van de Italiaanse hoofdstad, die zeer terecht de Eeuwige Stad heet.

Het massieve en pompeuze silhouet van het monument voor Victor Emanuel II, dat grappend ook weleens ‘de schrijfmachine’ wordt genoemd, overheerst de Piazza Venezia. Verlaat die aan de linkerkant, waar je vlakbij de kerk van Santa Maria in Aracoeli ziet verrijzen, waarvan de in zijn eenvoud schitterende gevel verschijnt aan het einde van een trap op het hoogste punt van de Capitoolheuvel. Volgens de overlevering zou een sibille de geboorte van Christus hebben voorspeld aan keizer Augustus, die hier daarom een altaar liet optrekken. De kerk stamt oorspronkelijk uit de 6de eeuw, maar ze is herhaaldelijk verbouwd. De franciscanen verleende ze haar huidige basiliekvorm in de 13de eeuw. Het schip is omgeven door 22 antieke zuilen die een rijkversierd plafond met 16de-eeuws verguldsel ondersteunen. De vloer van het einde van de 13de eeuw is het werk van de Cosmati, een beroemde Romeinse familie van marmerbewerkers. De kerk herbergt talrijke graven en enkele interessante fresco’s, waaronder dat waarop het leven afgebeeld is van San Bernardino da Siena (1485), een werk van Pinturicchio, die ook meewerkte aan de Sixtijnse kapel. Je kunt het bewonderen in de eerste kapel rechts van de hoofdingang. Het meest vereerde kunstwerk is evenwel het 16de-eeuwse beeldje van het kind Jezus (al is het een kopie, want het origineel werd gestolen) dat bovennatuurlijke eigenschappen zou bezitten. De trap van 124 marmeren treden werd gebouwd door de inwoners van Rome die de pestepidemie van 1346 overleefden.

Piazza del Campidoglio

Een meesterwerk van Michelangelo Rechts van de Aracoelitrap vind je de Cordonata, nog een mooie trappenpartij, die naar de Piazza del Campidoglio leidt en bovenaan wordt omgeven door de reusachtige beelden van Castor en Pollux. Het plein werd in 1546 door Michelangelo ontworpen voor de paus Paulus III en straalt een aangename harmonie en evenwicht uit. De architect is erin geslaagd ze groter te doen lijken dan ze in feite is door de vrij beperkte ruimte een trapeziumvormige structuur mee te geven. De aanleg van het plein duurde 100 jaar: Michelangelo’s plan werd ten uitvoer gebracht door Giacomo della Porta. In het midden staat het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius, een kopie van een antiek bronzen beeld uit de 2de eeuw (het origineel staat in het museum van het Palazzo Nuovo). Achter aan het plein zie je in het midden van de mooie trap een fontein met de beelden van de Nijl en de Tiber. Het is het enige gebouw dat Michelangelo tijdens zijn leven realiseerde. De trap leidt naar het Palazzo Senatorio, nu het stadhuis van Rome. De twee andere gebouwen worden ingenomen door de Capitolijnse musea: rechts het Palazzo dei Conservatori, dat een collectie antieke beelden herbergt, met als bekendste ongetwijfeld de Wolvin van het Capitool, een Etruskisch bronzen beeld uit de 5de eeuw v. Chr. waaraan door een renaissancekunstenaar Romulus en Remus werden toegevoegd, en de Doorntrekker (1ste eeuw), een charmant beeld van een jongen die een doorn uit zijn voet aan het trekken is. De pinacotheek bevat onder andere werken van Caravaggio, Titiaan, Veronese en zelfs een Rubens. Het Palazzo Nuovo ertegenover bezit een mooie collectie bustes van Griekse filosofen en Romeinse beelden en mozaïeken. Hoewel het Capitool de kleinste van de zeven heuvels van Rome is, was het ook de belangrijkste: dit was immers het religieuze en politieke centrum van het oude Rome. Op de burcht stonden twee tempels: een voor Jupiter en een voor Juno. In die laatste, die zich bevond op de plaats waar nu de Santa Maria d’Aracoeli staat, ‘verbleven’ de bekende ganzen van het Capitool, die Rome in 390 v. Chr. door alarm te slaan behoedden voor een invasie van de Galliërs. Links van het Palazzo Senatorio kun je even genieten van de schaduw op het terras van het Capitool terwijl het antieke Rome aan je voeten ligt! In dit parkje heb je een prachtig gezicht op de lagergelegen fora, op de Palatijn en op de achtergrond het massieve silhouet van het Colosseum.

Keizersfora (Fori imperiali)

Aan het einde van de Republiek telde Rome een miljoen inwoners. De handel bloeide en het Forum romanum werd te klein. Daarom lieten de opeenvolgende keizers ten noorden ervan verscheidene nieuwe handelsruimten inrichten. Caesar bouwde het eerste van deze keizersfora in 49 v. Chr.: hij kocht voor zeer veel geld de huizen die er toen stonden en verving die door de tempel van Venus Genitrix (zijn mythische stamgodin) om zijn overwinning op Pompeius te herdenken. Het vergt wel enige verbeeldingkracht om je dit grootse monument voor te stellen, want meer dan een sokkel en drie zuiltjes blijven er niet van over! Aan de andere kant van de Via dei Fori Imperiali, een drukke verkeersader, bevonden zich het forum van Nerva (voltooid in 97 na Chr.) en dat van Augustus (voltooid in 2 na Chr.), waarvan nauwelijks nog iets overblijft. Het Forum van Trajanus was het grootste van allemaal: 300 m lang en 185 m breed. Hij werd aangelegd tussen 107 en 112 na Chr. door de keizerlijke architect Apollodorus van Damascus. Om dit ambitieuze complex te kunnen realiseren liet die de heuvel afgraven tot op een hoogte van 40 meter. In het midden van een groot rechthoekig plein met aan beide zijden zuilengaanderijen stond een ruiterstandbeeld van Trajanus. Ten noorden ervan stonden de Basilica Ulpia en twee bibliotheken. De 40 meter hoge zuil van Trajanus te midden van al deze ruïnes is wonderbaarlijk goed bewaard. Een inscriptie erop herinnert eraan dat de zuil de oorspronkelijke hoogte aangeeft van de heuvel die werd afgegraven om het forum aan te leggen. De zuil bestaat uit 18 cilinders van Carraramarmer die versierd zijn met reliëfs waarop 2500 personages zijn afgebeeld in een spiraalvormige voorstelling die de veldtochten van Trajanus tegen de Daciërs toont. Op de zuil stond een bronzen beeld van de keizer, dat evenwel in de Middeleeuwen verdween en intussen vervangen is door een van de heilige Petrus. Het forum van Trajanus, dat wordt gedomineerd door de Torre delle Milizie (13de eeuw) en tegen de Quirinaalheuvel aanligt, vormt een indrukwekkende halve cirkel met verscheidene verdiepingen. Het werd ontworpen door Apollodorus van Damascus en gold als een van de mooiste van de hele Romeinse wereld. Je zou het als een voorloper van onze huidige winkelcentra kunnen beschouwen: er was van alles te koop, van plaatselijke producten tot exotische handelswaar zoals zijde en kruiden. De twee laagst gelegen verdiepingen kwamen uit op het forum en op de overdekte galerijen. Op de gelijkvloerse verdiepingen bevonden zich de winkels die verse producten verkochten, zoals wijn en olie (er zijn opslaglaatsen van vaten ontdekt). Het bovenste niveau kwam uit op de Via Biberatica, waarvan de naam laat vermoeden dat er kroegen gelegen waren. Aan de andere kant van het straatje kom je bij een grote zaal met een gewelfd plafond. Aan de centrale gaanderij kwamen twee verdiepingen met winkels uit waarvan de inrichting doet denken aan die van de oosterse bazaars. Tegenwoordig worden in het forum van Trajanus geregeld tentoonstellingen van hedendaagse kunst ingericht.

De Rione Monti

Aarzel niet een wandeling te maken door deze gezellige buurt met nagenoeg authentiek middeleeuwse steegjes die tegen de monumentale muren van de keizersfora kleven. Je belandt er plots in het echte Romeinse leven, rustig en gezellig, ver van de drukte. Je vindt hier buurtwinkels naast ambachtslui en restaurantjes. Loop door de Via Madonna dei Monti, sla de Via Tor di Conti in die naar de Piazza del Grillo klimt en daal door de pittoreske Via Panisperna af naar de steegjes die in de Middeleeuwen de suburra vormden, een beruchte buurt van prostitutie en ontucht. Nu wonen in deze buurt veel kunstenaars en is ze heel charmant, met hangende tuinen en achter wilde wingerd verscholen gevels waar je uit een openstaand raam flarden van een gesprek of klassieke muziek opvangt.

Het Forum romanum

Voordat je het hart van de antieke stad binnenloopt, moet je het Forum romanum eerst eens bewonderen vanaf het terras van het Capitool. Daar krijg je immers het beste overzicht van de diverse monumenten. De Via di Monte Tarpeo daalt af naar de ingang van het forum. De Etrusken legden dit oude moerasgebied in de 7de eeuw v. Chr. droog en richtten het in als openbare ruimte. Weldra zouden er tempels, handelszaken en andere prestigieuze monumenten verrijzen. Bij de ingang bemerk je meteen rechts de drie Corinthische zuilen van de tempel van Vespasianus uit 81. Op de achtergrond staan nog acht mooie zuilen van de tempel van Saturnus (4de eeuw). Iets verderop bemerk je de triomfboog van Septimius Severus, die toegang verleent tot de Via sacra. Hij werd in 203 na Chr. opgericht ter ere van de keizer en zijn twee zonen, Geta en Caracalla. Hij is harmonieus ingedeeld en versierd met bas-reliëfs die de overwinningen van de drie mannen in het oosten tonen. Dit monument houdt echter niet alleen eerbare herinneringen levendig: in 211 vermoordde Caracalla zijn broer en liet bovendien diens naam uit alle inscripties op de triomfboog verwijderen! Rechts zie je de overblijfselen van de Rostra, het publieke spreekgestoelte. Wanneer je de Via sacra inslaat, weet dan dat je op een van de allerheiligste wegen van de Oudheid loopt. Een van de interessantste overblijfselen is de Basilica Emilia (179 v. Chr.) links, die omgeven was door handelszaken. De tempel van Antoninus en Faustina uit 141 werd in de 8ste eeuw verbouwd tot een kerk. De tien 17 m hoge zuilen hebben de tand des tijds doorstaan, maar de barokke gevel dateert van 1602. Iets verderop doet het silhouet van de enorme basilica van Maxentius en Constantijn (4de eeuw) denken aan thermen. Het gewelf van het centrale schip was 35 m hoog en het gebouw was 100 m lang en 65 m breed. Een voet en het hoofd van het monumentale beeld van Constantijn dat in de apsis stond, zijn nu tentoongesteld in het Palazzo dei Conservatori. Voor je zie je nu de Boog van Titus, die de verovering van Jeruzalem (70 na Chr.) herdenkt. Wanneer je terugkeert over de Via Nova, kun je even een blik werpen op de resten van de Vestatempel (3de eeuw na Chr.), die de vorm had van een ronde hut met 20 zuilen. Hij was gewijd aan de godin van het haardvuur. De Vestaalse maagden die er verbleven, moesten het vuur altijd brandend houden. Iets verderop staan drie elegante Corinthische zuilen, overblijfselen van de tempel van Castor en Pollux die in 484 v. Chr. werd opgericht ter ere van de twee mysterieuze ruiters die de Romeinen tijdens een slag met andere Latijnse volkeren zouden hebben gered. Het Forum geraakte in de Middeleeuwen in verval en werd eeuwenlang door de inwoners van Rome gebruikt als steengroeve: ze haalden er oude stenen weg om huizen mee te bouwen. De prachtige woningen op de Palatijnheuvel ondergingen hetzelfde lot.

De Palatijn

Je bereikt hem via de Boog van Titus. Aan de voet van deze heuvel werd de legendarische tweeling Romulus en Remus gezoogd door een wolvin, nadat ze door hun oom in de Tiber waren gegooid. Ze werden later gered door een herderspaar en stichtten uiteindelijk de stad Rome. De waarheid was wellicht enigszins anders, maar de eerste sporen van bewoning werden inderdaad op deze heuvel ontdekt en stammen uit de 8ste eeuw v. Chr. Augustus liet hier als eerste keizer een paleis bouwen. Zijn opvolgers deden hetzelfde tot in de 3de eeuw. Daarna verkozen ze zich buiten de stad te vestigen. Je ziet nog de ruïnes van de Domus Augustana en Flavia en van het huis van Livia. Interessanter is echter de Giardino Farnese, die in de 16de eeuw werd aangelegd door kardinaal Alessandro Farnese en wordt beschouwd als de eerste botanische tuin ter wereld. Hij werd in terrasvorm aangelegd tegen de heuvel en is nu een heerlijk verkoelende plek waar je kunt wandelen tussen de pijnbomen, sinaasappelbomen, rozenstruiken en laurier. Vanaf het terras geniet je van een schitterend uitzicht op het forum en de stad. Een bezoek aan het Colosseum is de ideale afsluiter van deze wandeling door het antieke Rome, tenzij je natuurlijk reeds uitgeput bent en dat bezoek liever uitstelt tot een andere dag. Praktisch: een bezoek aan het forum is gratis, maar voor de Palatijn moet je betalen. Een kaartje kost §10 en verleent ook toegang tot het Colosseum. Goed om te weten wanneer het druk is: koop je kaartje op de Palatijn, zodat je de lange rijen aan de kassa van het Colosseum vermijdt.

Het Colosseum

Keizer Vespasianus begon met de bouw van dit enorme amfitheater – het grootste van de antieke wereld – in 72 na Chr., op de plaats waar zich het meer van de Domus Aurea van Nero bevond. Titus nam het Colosseum in 80 in gebruik met spelen die 100 dagen duurden. Op de drie verdiepingen konden 50.000 toeschouwers zich vermaken met het aanschouwen van bloedige gevechten tussen gladiatoren, slaven, gevangenen en wilde dieren. De toegang tot de verschillende niveaus was afhankelijk van de maatschappelijke rang: de ridders zaten op de onderste rijen, de rijken op de middenste en het volk op de bovenste verdieping. Vrouwen zaten helemaal bovenaan, op houten banken. Het podium was voorbehouden aan de keizer en hooggeplaatsten. Dankzij een ingenieus systeem van gangen, trappen en deuren kon de massa in nauwelijks 10 minuten uit het gebouw worden geëvacueerd. Boven de banken werd een velum aan masten gespannen om de toeschouwers te beschermen tegen regen en zon. Het immense doek werd aangebracht door matrozen en bevestigd aan palen die buiten het Colosseum in de grond waren verankerd. Een plankenhouten vloer bedekt met zand was de arena en de kooien van de wilde dieren werden met katrollen door luiken naar boven gehesen. De kelders waren een doolhof van gangen, zalen en cellen. Het Colosseum is een ellips van 188 m bij 156 m en 57 m hoog. De buitenmuren van travertijn omvatten drie lagen van bogen die steunen op Dorische zuilen in de eerste laag, Ionische in de tweede en Corinthische in de derde. Een vierde laag, waarin slechts vierkante venstertjes zijn aangebracht, droeg de 240 masten waaraan het velum werd opgespannen. De gladiatorenspelen en -gevechten werden in 404 opgeheven, de dierengevechten een eeuw later. In de Middeleeuwen was het Colosseum een burcht. Het werd beschadigd door een aardbeving en het marmer werd weggehaald om er kerken en paleizen mee te bouwen. De naam van deze arena is wellicht afkomstig van het kolossale beeld van Nero dat vlakbij stond, maar kan uiteraard ook geïnspireerd zijn door de reusachtige afmetingen van het gebouw zelf. Een leuk detail voor botanisten: in de 19de eeuw werden in de ruïnes van het Colosseum 420 plantensoorten aangetroffen, waaronder diverse exotische soorten waarvan de zaden allicht werden meegebracht in de vacht van de wilde dieren die uit Afrika en Azië hierheen werden gebracht.