Volgens de meest gangbare theorie zouden 20.000 jaar geleden volkeren uit Azië de Beringstraat zijn overgestoken om zich vervolgens over het Amerikaanse continent te verspreiden. Sommige nakomelingen hiervan zouden zich in Centraal-Amerika hebben gevestigd waar ze van de visvangst, de pluk en later van de landbouw leefden. Terwijl in Egypte ptolemeïsche tempels als paddestoelen uit de Nijlvallei schoten, hadden de Olmeken San Lorenzo reeds verlaten en bouwden de Tolteken Monte Alban. De gebouwen van dit tempelcomplex getuigen van een indrukwekkende beschaving die zich vooral in het centrum van het huidige Mexico gedurende het oude en midden 'preklassieke' tijdperk (2000 tot 300 v.Chr.) ontwikkeld heeft. De grote Mayacomplexen werden iets later opgetrokken (250-900), voornamelijk tijdens de klassieke periode. Gedurende deze periode bloeiden talrijke pre-Colombiaanse steden en werden steeds hogere, fraaiere en opmerkelijkere tempels opgetrokken. Door veroveringen en handelscontacten begonnen culturen zich te vermengen. Een mooi voorbeeld hiervan is Tikal. De koningen die aan het hoofd stonden van deze 'onafhankelijke staten' genoten politieke, militaire en spirituele macht. De steden waren sterk hiërarchisch gestructureerd en regeerden over uitgestrekte gebieden die overigens niet samenvallen met de huidige politieke grenzen. Rond die tijd was bij ons het Romeinse Rijk in verval, Europa was verbrokkeld en overspoeld door invallers. Het zou dus nog enkele eeuwen duren vooraleer de eerste kolonisten uit Spanje voet aan wal zetten in Guatemala en de teloorgang van de inlandse volkeren in de hand zouden werken. De plaatselijke bevolking werd uitgeroeid, onderworpen of tot slaaf gemaakt. Het hoogtepunt van de Maya en de Tolteekse beschavingen was reeds voorbij, lang voor de komst van de conquistadores. De Mayacultuur heeft een plotse en verbazende neergang gekend op het einde van het 'recent' klassieke tijdperk. Tussen de 10de en 13de eeuw waren hun steden zo goed als volledig verlaten. In die periode veroverden de Tolteken Yucatan, waar ze de prachtige stad Chichen Itza oprichtten vooraleer ook op hun beurt op mysterieuze manier te 'verdwijnen'. De Itza, wellicht van Mayaorigine, namen de fakkel over en trokken via Peten en Belize tot in Yucatan waar ze Mavapan stichtten. Hun heerschappij duurde slechts twee eeuwen. Opstanden en rivaliteiten verscheurden de stadstaten. Mayapan werd verwoest en verlaten en het gebied viel ten prooi aan conflicten. Toen in 1523 Pedro de Alvarado Guatemala en het Mexicaanse Chiapas veroverde, trof hij verzwakte en onderling verdeelde volkeren aan. De inheemse bevolking stond niet sterk tegen de veroveraar en een eeuw later waren ze aan hem onderworpen.

EEN BEWUSTZIJN GROEITE, EEN ANDER VERDWIJNT…

Alvarado leidde een wrede veroveringstocht. De indianen werden met geweld onderworpen aan een handvol grondbezitters die hen tewerkstelde op de encomiendas. Voor hen startte een lange periode van sociaal en cultureel verval. Van hun schitterende cultuur bleven slechts enkele gebruiken over. De Spaanse verovering was echter niet het enige ongeluk van het land. Natuurrampen volgden elkaar op, waardoor de hoofdstad driemaal van locatie verhuisde. Van Santiago de los Caballeros (1527) naar Antigua (1543) en vervolgens naar Ciudad de Guatemala (1773). Met de jaren groeiden de kolonisatoren uit elkaar. Spanjaarden van zuivere afkomst hadden het voor het zeggen in de sterk hiërarchisch gestructureerde maatschappij. De anderen, de afstammelingen van conquistadores (de Creolen) en in mindere mate de halfbloeden, hadden geen toegang tot de macht. Er braken opstanden uit in Mexico en de nederlaag van Spanje tegenover Napoleon was voor de onafhankelijkheidsstrijders de aanleiding om in actie te schieten. In 1821 verklaarde het land zich onafhankelijk. Maar de macht bleef in handen van diegenen die de economie beheersten: de eigenaars van de plantages (fincas) en de industriëlen. Conflicten werden vanaf dan op intern niveau gevoerd en er brak een burgeroorlog uit. Net als elders in Centraal-Amerika. Tot aan het derde millennium is de verdere geschiedenis van Guatemala getekend geweest door een continue guerrillastrijd. Na de onafhankelijkheid hebben de Creolen meer macht verkregen. De Maya's daarentegen werden nog voortdurend beschouwd als een verwaarloosbare groep, ondanks hun numerieke overwicht. De 'liberale' maatregelen van de nationale held Rufino Barrios (1873-1879) zetten een onmiskenbare modernisatie op gang en onder zijn bewind groeide de koffieteelt uit tot de economische motor van het land. Maar kleine boeren zagen hun grond opgeëist. Talrijke indianen uit het hoogland werden gedwongen om als seizoenarbeiders en later als wegenwerkers (onder het bewind van Ubico, in de jaren 1930-1940) aan de slag te gaan.

Dictatuur, onderdrukking, politiemacht en 'bananenrepublieken' die de belangen van een select groepje buitenlandse en plaatselijke rijken behartigden, waren de grote leidmotieven die de geschiedenis van Guatemala en van Centraal-Amerika in de 19de en 20ste eeuw beheersten. Enkele lichtpunijes waren het zachtmoedige bewind van Arevalo (1945-51), die 25 militaire staatsgrepen te verduren kreeg, en dat van Arbenz Guzman (1951-54) die de moed had om het machtige United Fruit Company te onteigenen. Zijn poging om het land te herverdelen werd in 1954 ingedijkt door een militaire interventie van de Verenigde Staten. Arbenz Guzman werd gedwongen af te treden om plaats te maken voor een militaire macht. Deze verstevigde de dictatuur, maar deed ook de economie heropleven, al kwam deze slechts een kleine minderheid ten goede. De groeiende miserie van het volk schudde in de jaren '60 de guerrilla wakker. De strijd en de gewelddadige repressie die volgden, maakten in een decennium meer dan 55.000 slachtoffers. Een tragedie die niet alleen kwam, want in 1976 werd het land getroffen door een zware aardbeving die 21.000 doden en 50 keer zoveel daklozen eiste. Sinds de jaren '80 voert de, van oorsprong Amerikaanse, evangelische Kerk een arglistige kolonisatie onder het mom van humanitaire 'missies'. Het aantal bekeringen en evangelische centra nam toe. In 1982 pleegde José Efrain Rios Montt een staatsgreep. Deze weldenkende evangelist bleek echter geen haar beter te zijn dan de militairen. Hij vernietigde honderden indiaanse dorpen en martelde en vermoordde zowat 15.000 mensen in een poging om de guerrilla de kop in te drukken. Maar zijn acties hadden een omgekeerd effect en de burgeroorlog laaide op, zelfs na zjjn afzetting door een militaire staatsgreep in 1983. Een resem presidenten volgde elkaar op. Het geweld nam toe en de Amerikanen trokken hun steun terug. De militairen gaven uiteindelijk de macht over aan een civiele regering, zonder echter de controle over de situatie volledig te verliezen. Het werd een lange en moeizame weg naar de vredesonderhandelingen van 29 december 1996.

De verkozen president, Alvar Arzu lrigoyen, zette zich in om de indianen hun rechten terug te geven, het analfabetisme terug te dringen, sociale integratie programma's op te starten, het leger in te krimpen en alle bevolkingsgroepen van de economische groei te laten meegenieten. Zijn vier regeringsjaren hebben een positieve weerklank gehad waardoor de taak van zijn opvolgers Alfonso Portillo en Oscar Berger. Er is echter nog veel werk aan de winkel want er bestaat nog steeds een grote sociale ongelijkheid. Deze zal niet weggewerkt worden zolang 70% van de grond in handen blijft van 3 % van de bevolking. Een van de oplossingen die aangewend wordt om de socio-economische problemen op te lossen, is het toerisme. Het creëert werkgelegenheid, brengt deviezen binnen en haalt qua impact de primaire sector in. Bovendien zorgt het toerisme voor een nieuwe bewustwording, van ecologische aard ditmaal. Het toeristisch potentieel van Guatemala berust grotendeels op zijn natuurpracht - die echter bedreigd wordt door ontbossing. Het land telt tegenwoordig meer dan 40 beschermde zones: 'nationale parken', 'natuurreservaten' of 'biosferen'. En hun aantal neemt toe, vooral in de regio van Peten waar, bovenop de 575 km2 van Tikal, anderhalf miljoen hectaren oerwoud wordt beschermd. Uit ecologische overwegingen, maar ook om de duizenden Mayaruïnes die in dit dicht tropisch bos verscholen liggen, te beschermen.